به گزارش تسنیم، ربا به نص قرآن کریم، حرام و رباخواری اعلان جنگ با خدا و رسولش شمرده شده است. در شرع مقدس اسلام ربا به شدت نهی شده و خداوند بارها در قرآن به ربا خوار هشدار داده است.

ربا شامل ربای معاملی و قرضی است؛ ربای معاملی به معامله دو شیء همجنس گفته می‌شود. بطوریکه یکی از آن دو مقداری بیش از دیگری داشته باشد. مانند این که شخصی 100 کیلو گندم را با 120 کیلو گندم معاوضه کند.

این نوع ربا هم در معامله نقد و هم در معامله نسیه محقق می‌شود و بنا به نظر مشهور فقها اختصاص به اموال موزون (وزن‌شدنی) و مکیل (پیمانه‌ای) دارد. برخی از فقها آن را در معامله اموال شمردنی نیز جاری می‌دانند. همچنین نظر مشهور فقها ممنوعیت ربا در تمامی معاملات است نه اینکه اختصاص به عقد بیع داشته باشد. این نوع ربا ممکن است در هنگام قرض گرفتن و پس دادن نان اتفاق بیفتد.

اما ربای قرضی به این صورت است که، فرد برای تأمین نیاز مالی جهت امور مصرفی یا سرمایه‌گذاری تقاضای قرض می‌کند و در ضمن عقد قرض "متعهد" می‌شود آنچه را می‌گیرد همراه با زیادی برگرداند.

خداوند در آیات مختلف قرآن کریم ربا را نهی کرده و به ربا خوار درباره عواقب این کار هشدار داده است؛ در ادامه تعدادی از آیات قرآنی درباره ربا را می خوانیم.

* ربا در قرآن

فَبِظُـلْم مِّنَ الَّذِینَ هَادُواْ حَرَّمْنَا عَلَیْهِمْ طَیِّبَـت أُحِلَّتْ لَهُمْ وَبِصَدِّهِمْ عَن سَبِیلِ اللَّهِ کَثِیرًا * وَأَخْذِهِمُ الرِّبَواْ وَقَدْ نُهُواْ عَنْهُ وَأَکْلِهِمْ أَمْوَ لَ النَّاسِ بِالْبَـطِـلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْکَـفِرِینَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِیمًا .
و ( همچنین ) بخاطر ربا گرفتن ، در حالی که از آن نهی شده بودند و خوردن اموال مردم بباطل و برای کافران آنها ، عذاب دردناکی آماده کرده ایم.  ( نساء، آیه 160 ـ 161 )

یَـأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لاَ تَأْکُلُواْ الرِّبَواْ أَضْعَـفًا مُّضَـعَفَةً وَاتَّقُواْ اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ .
ای کسانی که ایمان آورده اید ، ربا را که سودهای افزوده و چند برابر است نخورید ، و از خدا پروا کنید ، شاید رستگار شوید. ( آل عمران، آیه 130)

الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبَواْ لاَ یَقُومُونَ إِلاَّ کَمَا یَقُومُ الَّذِى یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطَـنُ مِنَ الْمَسِّ ذَ لِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُواْ إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبَواْ وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَواْ فَمَن جَآءَهُ مَوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّهِ فَانتَهَى فَلَهُ و مَاسَلَفَ وَأَمْرُهُو إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُوْلَـئِکَ أَصْحَـبُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَــلِدُونَ * یَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَواْ وَیُرْبِى الصَّدَقَـتِ وَاللَّهُ لاَ یُحِبُّ کُلَّ کَفَّار أَثِیم * إِنَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّــلِحَـتِ وَأَقَامُواْ الصَّلَوةَ وَءَاتَوُاْ الزَّکَوةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ * یَـأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ وَذَرُواْ مَا بَقِىَ مِنَ الرِّبَواْ إِن کُنتُم مُّؤْمِنِینَ * فَإِن لَّمْ تَفْعَلُواْ فَأْذَنُواْ بِحَرْب مِّنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِن تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُءُوسُ أَمْوَ لِکُمْ لاَ تَظْـلِمُونَ وَلاَ تُظْـلَمُونَ. ( بقره، آیه 275 ـ 279 )
کسانی که ربا می خورند ، ( در قیامت ) برنمی خیزند مگر مانند کسی که بر اثر تماسّ شیطان ، دیوانه شده ( و نمی تواند تعادل خود را حفظ کند گاهی زمین می خورد ، گاهی بپا می خیزد ) . این ، به خاطر آن است که گفتند: «داد و ستد هم مانند ربا است ( و تفاوتی میان آن دو نیست. ) » در حالی که خدا بیع را حلال کرده ، و ربا را حرام! ( زیرا فرق میان این دو ، بسیار است. ) و اگر کسی اندرز الهی به او رسد ، و ( از رباخواری ) خودداری کند ، سودهایی که در سابق [ قبل از نزول حکم تحریم ] به دست آورده ، مال اوست ( و این حکم ، گذشته را شامل نمی گردد ) و کار او به خدا واگذار می شود ( و گذشته او را خواهد بخشید. ) امّا کسانی که بازگردند ( و بار دیگر مرتکب این گناه شوند ) ، اهل آتشند و همیشه در آن می مانند.  ( بقره، آیه 275 ـ 279 )

وَما اتَیْتُمْ مِنْ رِباً لِیَرْبُوا فی اَموالِ النّاسِ فَلایَرْبُوا عِنْدَالله وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ زَکاةٍ تُریدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ .
آنچه بعنوان ربا می پردازید تا در اموال مردم فزونی یابد ، نزد خدا فزونی نخواهد یافت و آنچه را بعنوان زکات می پردازید و تنها رضای خدا را می طلبید ( مایه برکت است و ) کسانی که چنین می کنند دارای پاداش مضاعفند. ( روم ، آیه 39 )

یَمْحَقُ اللهُ الرّبوا و یُرْبی الصَدقاتِ وَاللهُ لا یُحِبُّ کُلَّ کَفّارِ اَثیم. (بقره ، آیه 276 )
خداوند ، ربا را نابود می کند و صدقات را افزایش می دهد! و خداوند ، هیچ انسانِ ناسپاسِ گنهکاری را دوست نمی دارد.

* ربا در احادیث پیامبر و ائمه

رسول خدا (ص) به حضرت علی علیه السلام فرمودند: ای علی زمانی بر این مردم می‌آید که هیچکس از شر ربا در امان نمی‌ماند و اگر هم ربا خوار نباشد قوائی از ربا دامنگیر او خواهد شد. به خدا قسم، ربا در بین این امت مخفی تر و پنهان‌تر است از جای رد پای مورچه در صفا و مروه. بدترین رباها مسخره کردن و کوچک شمردن آبروی مؤمنان است. کسی که ربا را حلال بداند و آنرا بگیرد کافر است و قتلش واجب. (مستدرک جلد 2 صفحه 479)

همچنین از امام جعفر صادق علیه السلام روایت است که فرمودند: « اَخْبَثُ‌الْمَکاسِبْ کَسْبُ الرً بوا» خبیث ترین و ناپاکترین کسب ها تجارت و معامله ربوی استو باز فرمودند: یک درهم ربا بدتر است در نزد خدا از سی بار زنا کردن آنهم با محارم و این روایت حدود هفت مرتبه در کتاب وسائل الشیعه در باب ربا نقل شده است.

امیرالمومنین بارها خطاب به مردم، خطرات تجارت بدون یادگیری احکام آن را به خاطر پیچیدگی امر ربا متذکر شده و هشدار داده و می‌فرمودند: مَنِ اتَّجَرَ بغیرِ عِلْمٍ فَلَا‌بُدَّ لَهُ مِنْ أَکْلِ الرِّبَا وَ لَا بُدَّ لِآکِلِ الرِّبَا مِنَ النَّارِ

"هرکس که بدون آموختن احکام معاملات، تجارت کند، قطعا مرتکب رباخواری می‌گردد و خورنده ربا یقینا در آتش است".

و در بعضی اوقات در بازار کوفه می‌آمدند و با صدایی رسا می‌فرمودند:

مَعَاشِرَ النَّاسِ الْفِقْهَ ثُمَّ الْمَتْجَرَ وَ اللَّهِ لَلرِّبَا فِی هَذِهِ الْأُمَّه أَخْفَی مِنْ دَبِیبِ النَّمْلِ عَلَی الصَّفَا

"ای مردم! اول فقه بیاموزید بعد تجارت کنید. قسم به خدا ربا در میان این امت پنهان‌‌‌تر از حرکت مورچه بر سنگ سیاه است".

آنچه در بالا آمد تنها مختصری از روایات و احادیث پیامبر و ائمه اطهار درباره ربا و عواقب ربا خواری است و مشروح روایات در حوصله این گزارش نمی گنجد.

نکته ای که در تمام احادیث درباره ربا و رباخواری مشهود است اطلاع مردم از این فعالیت بوده چراکه براساس فرمایشات حضرت علی (ع) "هرکس که بدون آموختن احکام معاملات، تجارت کند، قطعاً مرتکب رباخواری می‌گردد و خورنده ربا یقیناً در آتش است".

از همین رو خبرگزاری تسنیم برای اطلاع بیشتر مخاطبان خود در این گزارش به تشریح برخی از عقود بانکداری بدون ربا در سیستم بانکی پرداخته که در ادامه می خوانید؛

قبل از اینکه به تشریح عقود بانکداری بدون ربا بپردازیم بد نیست به تاکید مسئولان نظام از ابتدای انقلاب اسلامی تا کنون اشاره‌ای داشته باشیم چراکه بعد از انقلاب تا کنون مسئولان تلاش های زیادی را برای اسلامی کردن نظام بانکی ایران انجام داده‌اند هرچند که قوانینی نیز در این راستا تصویب شده ولی طبق اذعان علما و فضلای دینی هنوز نظام بانکی به درجه اسلامی شدن نرسیده است.

به گزارش تسنیم، حضرت امام خمینی (ره) در دیدار با کارمندان بانک‌ها در سال 58 در شهر قم فرمودند: "ربا در اسلام حرام است؛ ... کسی که ربا بخورد، ربا بگیرد ... جنگ با خدا می کند! ... سیستم بانکی باید عوض بشود. و ما امیدواریم که با همت همه کارمندان این طور مسائل حل شود. اگر این مسائل حل نشود، فرهنگ ما همان فرهنگ باشد ... من خوف این را دارم که شکستی بر ما وارد شود که دیگر نتوانیم جبران کنیم."

همچنین مقام معظم رهبری در بخشی از بیاناتشان در دیدار جمع زیادی از آزادگان و اقشار مختلف امت حزب الله در سال 1369 به بیان اهمیت بانکداری اسلامی و مطرح کردن پول در جامعه به شکل اسلامی پرداختند و فرمودند: "اگر کارگزاران دستگاه بانکی بتوانند این حقیقت را به معنای جامع آن درکشور پیاده کنند فتح عظیمی را موجب خواهند شد. در بانکداری اسلامی داد و ستد وتنظیم مبادلات پولی باید بر مبنای غیر ربا و قوانین و معاملات صحیح اسلامی صورت گیرد زیرا از خصوصیات بانکداری آن است که ظلم، استثمار، تبعیض و اختلاف طبقاتی درجامعه بوجود نمی آید".

از آنجایی که در فقه اسلامی دریافت پول اضافی از وام‌گیرنده ربا و حرام است، مجلس شورای اسلامی ایران در سال 1362 قانونی را با عنوان قانون عملیات بانکی بدون ربا تصویب کرد که از سال 1363 اجرایی شد. بر طبق این قانون بانک‌های جمهوری اسلامی در برابر تسهیلاتی که به مشتریانشان می‌دهند حق دریافت مبلغ نقدی یا جنسی که از قبل تعیین شده باشد ندارند و اعطای تسهیلات بانکی از راه یازده عقد اسلامی مجاز انجام می‌شود.

انواع عقود بانکداری بدون ربا :
1- مضاربه (بازرگانی داخلی ـ صادراتی ـ وارداتی )، 2- مشارکت مدنی ( بازرگانی ـ تولیدی ـ صادراتی ـ مسکن و ساختمان)، 3- فروش اقساطی (مواد اولیه ـ ماشین آلات ـ مسکن)، 4- سلف، 5ـ  اجاره به شرط تملیک، 6- قرض الحسنه (ازدواج ـ تعمیر و تامین مسکن ـ کمک هزینه درمان ـ کمک هزینه تحصیلی)، 7- جعاله، 8- مشارکت حقوقی، 9- مزارعه،10- مساقات و 11- خرید دین

مضاربه

مضاربه، یکی از عقود معین قانون مدنی است که به موجب آن تسهیلات لازم در اختیار اشخاصی که در امر تجارت و بازرگانی اشتغال دارند قرار می گیرد.

مضاربه قراردادی است که به موجب آن یکی از طرفین (مالک) عهده دار تامین سرمایه (نقدی) می شود. با قید اینکه طرف دیگر (عامل) با آن تجارت کرده و در سود حاصله، هر دوطرف شریک باشند.

جعاله

جعاله قراردادی است که به موجب آن جاعل یا کارفرما در مقابل انجام عمل معین (طبق قرارداد) ملزم به ادای مبلغ یا اجرت معلوم می شود. طرفی که عمل یا کار را انجام می دهد "عامل" یا "پیمانکار" نامیده می شود. این عقد در بخش های صنعت و معدن، کشاورزی، مسکن و ساختمان، بازرگانی و خدمات مورد استفاده قرار می گیرد.

نحوه اجرای عقد جعاله در مواردی که بانک عامل باشد به این صورت است که بانک ضمن انعقاد قرارداد با متقاضی، انجام کار مشخصی را قبول می کند. سپس با توجه به شرایط خاص کار موضوع قرارداد، بانک حسب مورد تمام یا قسمتی از عملیات اجرایی کار پذیرفته شده را طبق قرارداد دوم به غیر واگذار و به این ترتیب ایفای تعهد می کند.

بعبارت دیگر، جعاله در اصطلاح عبارت است از اینکه انسان متعهد شود در مقابل کاری که برای او انجام می‌دهند مال (اجرت) معینی بدهد.

جعاله بانکی: جعاله قراردادی است که به موجب آن متقاضی(جاعل) متعهد می‌شود در قبال انجام کار یا خدمتی معین توسط بانک(عامل) اجرت معین (جعل) را بصورت اقساطی طبق قرارداد به بانک بپردازد.

فرایند تسهیلات جعاله بانکی
بانک جهت تسهیل انجام جعاله، انتخاب پیامنکار را به جاعل(متقاضی تسهیلات) می‌‌سپارد تا موضوع قرارداد را به دلخواه و سلیقه خود انجام دهد. به این معنا که بانک، مبلغ تسهیلات را به جاعل تحویل می‌دهد و به وی وکالت می‌دهد تا با انتخاب پیامنکار مناسب، اجرت او را همراه با سایر هزینه‌های لازم از محل تسهیلات پرداخت نماید تا پیمانکار، خدمت مزبور را به وکالت از ابنک برای جاعل انجام دهد.

مثال فرآیند اعطای تسهیلات جعاله
فردی برای درمان بیماری خود مبلغ 30,000,000 ریال تسهیلات نیاز دارد. اگر بانک وی را وکیل خود برای دریافت خدمت(درمانی بیماری) از طریق مراکز درمانی نماید و مبلغ 30,000,000ریال را به حساب آن مرکز واریز کند و آن مرکز خدمت درمان را از طرف بانک به بیمار ارائه دهد. به این ترتیب بانک خدمت درمان را از طریق پیمانکار به بیماری(تسهیلات گیرنده) ارائه نموده و بانک مستحق اجرت می‌شود و چون مقرر شده است که اجرت خود را نسیه بگیرد، از این رو بیشتر از میزان تسهیلات(به میزان نرخ سود تسهیلات جعاله) دریافت می‌نماید.

خدمات قابل ارائه در تسهیلات جعاله
هر خدمتی که عرفا در برابر آن اجرت می‌پردازند می‌تواند موضوع تسهیلات جعاله قرار گیرد. مانند:

·             خدمات تعمیر مسکن

·             خدمات تعمیر مشاین آلات

·           خدمات تدریس در مراکز غیرانتفعای(شهریه)

·             خدمات درمان

·             خدمات مسافرتی، زیارتی و تفریحی

·             خدمات برگزاری مراسمات مانند: ازدواج، عزا، ولیمه

مساقات

مساقات قراردادی است میان صاحب باغ و دیگری که به ازای دریافت مقداری از محصول، کار نگهداری از باغ و برداشت را انجام می دهد.

مشارکت حقوقی

مشارکت حقوقی قراردادی است که طی آن بانک قسمتی از سرمایه شرکت‌های سهامی جدید را تأمین و یا قسمتی از سهام شرکت‌های سهامی موجود را خریداری می کند و از این طریق در سود آن ها شریک می شود.

مشارکت مدنی

مشارکت مدنی یکی از عقود موثر به منظور ایجاد تسهیلات برای توسعه فعالیت‌های تولیدی، بازرگانی و خدماتی است.مشارکت مدنی عبارت است از درآمیختن سهم الشرکه نقدی و یا غیرنقدی متعلق به اشخاص حقیقی و یا حقوقی متعدد به نحو مشاع، به منظور انتفاع و طبق قرارداد. متقاضیان می توانند با توجه به کارآیی این عقد از تسهیلات بانکی استفاده کنند.

برای انجام این معامله موضوع معامله سرمایه لازم برای مشارکت، وثیقه‌ها و بهای کالا و هزینه های تقریبی و قیمت تمام شده، قیمت فروش و نحوه آن، نسبت سهم سود بانک و متقاضی می بایست مشخص شود.

به گزارش تسنیم، مشارکت مدنی، قراردادی است که به موجب آن بانک و اشخاص حقیقی و حقوقی، سرمایه‌های نقدی یا غیرنقدی خود را به صورت مشاع به هم می‌آمیزند و با این سرمایه مشترک در خدمت معین به فعالیت اقتصادی شرعی و قانونی در زمینه احداث و یا بازرگانی اقدام نموده و منافع حاصله به نسبتی که در قرارداد معین شده بین بانک و شریک تقسیم می‌گردد.

سود انتظاری در تسهیلات مشارکت
در تسهیلات مشارکت مدنی، نرخ سودی که در ابتدای قرارداد تعینی می‌شود انتظاری اتس؛ یعنی انتظار می‌رود که فعالیت اقتصادی موضوع مشارکت در مدت قرارداد به همان میزان سودآوری داشته باشد؛ که سود محقق شده در پایان مشارکت ملاک تسویه مشارکت می‌باشد، نه سود انتظاری.

تسویه مشارکت بر مبنای سود تحقق یافته
در پایان مدت قرارداد اگر سود قطعی بدون رکوتاهی یا تخلف شریک، کمتر از سود انتظاری باشد، بانک تسویه قرارداد را با سود کمتر از سود انتظاری قبول می‌نماید.

و اگر سود قطعی بیشتر از سو انتظاری باشد، با توافق بانک و شریک بخش کمی از آن دریافت و بخش قابل توجهی در حق شریک صلح می‌گردد.

فرآیند انجام مشارکت مدنی احداث
مثال: شخصی در زمینی به ارزش کارشناسی 200 میلیون تومان قصد دارد با مشارکت بانک آپارتمانی را احداث نماید. با انجام فرآیند ذیل مشارکت محقق می‌گردد:

1.           بانک با اعطا تسهیلات مشارکت، سهم خود را با سهم شریک(ارزش کارشناسی زمین) در آمیخته و با ایجاد مال مشاع، مشارکت حاصل می‌گردد.

2.           شریک در قراداد متعهد می‌شود که در مدت معین، آپارتمان را بسازد.

3.           پس از اتمام مضوع مشارکت، سه مطرفین مشخص می گردد و با تقسیم مشارکت و خرید نقدی یا اقساطی سهم بانک توسط شریک، شرکت تسویه می‌گردد.

فروش اقساطی

فروش اقساطی عبارت است از واگذاری عین به بهای معلوم به غیر، به ترتیبی که تمام یا قسمتی از بهای مزبور به اقساط مساوی و یا غیرمساوی در سررسیدهای معین دریافت شود.

در این عقد، بانک اموال مورد نیاز مشتری را تا سقف مبلغ تسهیلات تهیه می‌نماید و به صورت نسیه اقساطی با قیمتی بالاتر (با لحاظ نرخ سود تسهیلات) به مشتری می فروشند.