مشروعیت فروش اقساطی به روش وکالتی

منصور بن حازم می گوید از امام صادق (ع) سوال کردم در مورد مردی که تقاضای معامله لباس معینی را از من دارد و من آن لباس را ندارم، به او می گویم، این دراهم را بگیر و آن لباس را خریداری کن، پس او هم دراهم را گرفته لباسی که می خواهد را خریداری می کند، سپس پیش صاحب دراهم می آورد، حال آیا مشتری می تواند این لباس را از صاحب پول خریداری کند؟

امام (ع) فرمودند: مگر نه این است که اگر لباس تلف شود از مال صاحب دراهم تلف شده است؟ گفتم بلی؛ فرمودند: اشکالی ندارد.

فرآیند تسهیلات فروش اقساطی

بانک مبلغ تسهیلات را در اختیار مشتری قرار می‌دهد و به وی وکالت می‌دهد:

1- کالای مورد نیاز خود را ابتدا برای بانک خریداری کند.

2- آن کالای بانک را از طرف بانک به صورت نسیه اقساطی به خودش بفروشد.

زمان تحقق عقد فروش اقساطی

وقتی که مشتری کالا را با پول بانک خریداری نمود و در آن تصرف کرد فروش اقساطی محقق می شود و بانک مستحق سود معین شده می شود.

امکان خرید بخشی از مال با تسهیلات فروش اقساطی

مشتریان می‌توانند تواماً با پول خود و کل مبلغ تسهیلات، اموال مورد نظر خود را خریداری نمایند.

مثال: شخصی  قصد خرید خانه ای به قیمت 50 میلیون تومان را دارد که موجودی وی 25 میلیون تومان می باشد در این صورت با دریافت تسهیلات فروش اقساطی از بانک به مبلغ 25 میلیون تومان، 3 دانگ خانه را با پول خود می خرد و 3 دانگ دیگر را با به وکالت از بانک خریداری نموده و از طرف بانک به خودش به صورت نسیه اقساطی می فروشد.

الزامات اجرایی تسهیلات فروش اقساطی

1.       مبلغ تسهیلات باید از طرف بانک در اختیار مشتری قرار داده شود.

2.       مشتری باید با این پول کالای موضوع قرار داد را به نیت بانک خریداری و از طرف بانک به صورت نسیه به خودش بفروشد.

3.       کل مبلغ تسهیلات باید صرف خرید کالای موضوع قرار داد گردد و مصرف تمام یا بخشی از آن در غیر موضوع قرار داد اشکال دارد.

4.       با مبلغ تسهیلات نمی توان سپرده گذاری کرد یا آن را در امور بدهی مصرف نمود.

قرض الحسنه

قرض الحسنه قرار دادی است که به موجب آن بانک (به‌عنوان قرض دهنده) مبلغ معینی را طبق ضوابط مقرر به اشخاص حقیقی و یا حقوقی (به عنوان قرض گیرنده) به قرض واگذار می کند. تعهد بازپرداخت قرض گیرنده صرفا" معادل مبلغ دریافتی به‌علاوه کارمزد آن خواهد بود. سهم قرض الحسنه اعطایی هر بانک، سقف تسهیلات اعطایی به متقاضیان و کارمزد آن سالانه توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران مشخص می شود. حداکثر مجموع کل قرض الحسنه های اعطایی هر بانک معادل کل سپرده های پس انداز قرض الحسنه است.

مزارعه

مزارعه قراردادی است که در آن بانک زمین مشخصی را برای مدت معین در اختیار طرف دیگر قرار می دهد تا در آن کشاورزی کند. در نهایت سود حاصل بین طرفین تقسیم می‌شود.

اجاره به شرط تملیک

اجاره به شرط تملیک بانکی قراردادی است که به موجب آن بانک (بعنوان موجر)، مال مورد تقاضای مشتری را به صورت اجاره در اختیار وی (مستاجر) قرار می‌دهد و در ضمن آن شرط می شود، اگر مستاجر به تعهدات خود (پرداخت به موقع اقساط) عمل نماید در پایان مدت قرار داد، بانک مال مذکور را به ملکیت مستاجر در می‌آورد.

بعبارت ساده تر، یکی دیگر از تسهیلات اعطایی بانک‌ها اجاره به شرط تملیک است.در این قرار داد شرط می شود مستاجر در پایان مدت اجاره در صورت عمل به شرایط قرارداد، عین مستاجره را مالک شود.

فرآیند پرداخت اجاره به شرط تملیک

مشتری با مراجعه به بانک‌ تقاضای تسهیلات اجاره به شرط تملیک جهت خرید یک دستگاه آپارتمان می کند، بانک به وی اختیار می‌دهد تا به وکالت از بانک و با مبلغ تسهیلات و آورده نقدی خود آپارتمان را خریداری و بعنوان مستاجر بانک در آن سکونت نماید و اجاره ماهانه را تا مبلغ و مدت معینی بپردازد و اگر مشتری اقساط خود را به موقع پرداخت نماید بعد از اتمام اقساط سهم بانک از آپارتمان به وی تملیک خواهد شد.

الزامات اجرایی تسهیلات اجاره به شرط تملیک

1.       فقط کالاهای سرمایه‌ای دارند سند مالیکت مثل منزل مسکونی یا ماشین و... را می‌توان در قالب اجاره به شرط تملیک واگذار نمود.

2.       در عقد اجاره به شرط تملیک مستأجر(تسهیلات گیرنده) فقط حق استفاده از منافع کالا را دارد و حق فروش و واگذاری آن به غیر، تا پایان مدت اجاره را ندارد.

3.       مشخصات کامل کالای مورد اجاره شامل ویژگی‌ها، ابعاد فنی و کیفی کالا، موقعیت مکانی و ... باید برای بانک و مشتری معلوم باشد و اجاره کالای نامشخص باطل است.

4.       مدت اجاره نباید از طول عمر مفید کالای مورد اجاره بیشتر باشد مثلا ماشینی که عمر مفید آن 5 سال است نمی‌توان آن را 6 ساله اجاره داد.

سلف

عقد سلف عبارت است از پیش خرید کردن کالایی که قیمت آن نقداً پرداخت شده و تحویل کالا را فروشنده در مدت مشخصی به عهده می گیرد. (تحریر الوسیله؛ ج 1، ص: 543)

بعبارت دیگر پیش خرید نقدی محصولات تولیدی به قیمت معین را سلف می گویند. طبق قانون عملیات بانکی بدون ربا، بانک می تواند به منظور ایجاد تسهیلات لازم جهت تامین قسمتی از سرمایه در گردش واحدهای تولیدی (اعم از اینکه مالکیت این واحد ها متعلق به شخص حقیقی یا حقوقی باشد)، منحصرا" بنا به درخواست اینگونه واحدها مبادرت به پیش خرید محصولات تولیدی آنها کند. پیش خرید محصولات واحدهای تولیدی توسط بانک درصورتی مجاز است که توسط واحد درخواست کننده تولید شده، سریع الفساد نبوده و سهل البیع باشد.

فرآیند پرداخت تسهیلات سلف

1.       بانک کالای مشتری (متقاضی تسهیلات) را از او پیش خرید نموده و مبلغ آن را نقداً و یکجا به او پرداخت می کند.

2.       مشتری تعهد می کند، کالایی را که اوصاف آن را در متن قرار داد سلف مشخص شده، در تاریخ معین به بانک واگذار کند.

3.       براساس توافق، مشتری می تواند به وکالت از بانک آن کالا را بفروشد و پول بانک را در سررسید پرداخت کند.

الزامات قرار داد سلف

1.       خصوصیات کالای فروخته شده اعم از تعداد، وزن، مقدار و ... باید دقیقاً مشخص شده باشد.

2.       کل قیمت کالای پیش خرید شده (مبلغ تسهیلات سلف)، باید در زمان انجام معامله به فروشنده (گیرنده تسهیلات) پرداخت شود.

3.       زمان و محل تحویل کالا باید کاملا مشخص و معلوم باشد.

4.       فروختن کالای سلف شده قبل از سررسید آن شرعاً جایز نیست.

خرید دین

طبق قرارداد خرید دین، بانک‌ها می‌توانند اسناد و اوراق تجاری متعلق به واحدهای تولیدی، بازرگانی و خدماتی را تنزیل کنند.

بعبارت دیگر اگر کسی طلب مدت داری از دیگری داشته باشد می تواند آنرا به مبلغی کمتر از مقدار طلب به خود بدهکار یا شخص ثالثی به صورت نقد بفروشد که در اصطلاح به آن خرید و فروش دین گفته می شود.

خرید دین بانکی توافقی است که به موجب آن بانک، اسناد تجاری ناشی از معامله واقعی و مدت دار متقاضی با شخص ثالث را به صورت نقد و به مبلغی کمتر از مبلغ اسمی آن خریداری می نماید.

منشاء فقهی و قانونی قرارداد خرید دین

·         فقهای مشهور شیعه، خرید دین به خود بدهکار و شخص ثالث را جایز می دانند. ولیکن امام (ره) و مقام معظم رهبری فروش آن را فقط به خود بدهکار جایز می دانند.

·         طبق ماده 98 قانون برنامه پنجم توسعه، با تصویب مجلس شورای اسلامی و تایید شورای نگهبان، قراردادهای مرابحه، استصناع و خرید دین به شیوه‌های اعطای تسهیلات بانکی اضافه شد.

استفائات بانکی از مقام معظم رهبری

سوال: آیا معاملات بانک‌های جمهوری اسلامی ایران محکوم به صحّت هستند؟

ج: به طور کلی معاملات بانکی که بانک‌ها بر اساس قوانین مصوب مجلس شورای اسلامی و مورد تایید شورای نگهبان انجام می دهند، اشکال ندارد و محکوم به صحّت است. (اجوبه الاستفتائات، ص 467، س 1922)

لذا براساس این استفتاء انجام عملیات خرید دین برای مقلدین معظم له جایز است.

فرآیند پرداخت تسهیلات خرید دین

1.       براساس درخواست فروشندگان و تولید کنندگان کالا و قبول بانک، خط اعتباری خرید دین برای مشتری تخصیص می یابد.

2.       فروشندگان و تولید کنندگان کالا، کلیه اسناد تجاری ناشی از معاملات واقعی خود در بازه زمانی مشخص شه را جهت تنزیل به بانک ارائه می نمایند.

3.       بانک در سقف اعتبار تخصیص یافته، اسناد تجاری واقعی را خریداری و تنزیل می کند.

4.       متصدیان اعتباری بانک به منظور رعایت موازین شرع مقدس، کلیه اسناد دین را بررسی و کنترل نموده و از تنزیل اسناد تجاری صوری خودداری می کنند.

وجه التزام(خسارت تأخیر تأدیه)

خسارت تأخیر تأدیه زیانی است که در اثر خودداری مدیون از ادای دین مالی خود، به طلبکار در زمان مقرر وارد می‌سازد.

استفتاء از مقام معظم رهبری

درسال 1372 مجلس شورای اسلامی قانون اصلاح موادی از قانون صدور چک مصوب 1355 را تصویب کرد. ولی با این که در ماده 12 قانون صدور چک به اخذ خسارت تأخیر تأدیه اشاره شده بود، قانون جدید آن را تغییر نداد. به همین جهت رئیس کل دادگستری تهران از مقام معظم رهبری استفتاء کرد که: آیا گرفتن خسارت تأخیر تأدیه طبق قانون فوق مشروعیت دارد یا از مصادیق ربا می‌باشد؟
معظم له فرمودند: اگر ثابت شود که خسارت، ناشی از بدهی مستند به تأخیر تأدیه است در ضمان بدهکار است و حکم ربا ندارد.

خسارت تأخیر تأدیه از منظر شورای نگهبان
طبق نظر شورای محترم نگهبان، بانک‌ها می‌توانند به دو شرط جریمه تأخیر دریافت نمایند:

شرط اول: اخذ جریمه به عنوان وجه التزام باشد نه به این عنوان که بدهکار با پرداخت جریمه حق داشته باشد که تأخیر نماید.
شرط دوم: مشتری، وجه التزام را به عنوان شرط ضمن عقد، در متن قرارداد قبول کرده و امضاء نماید و ملتزم شود در صورت تأخیر در پرداخت اقساط، مبلغ معینی را بعنوان جریمه پرداخت خواهد نمود.

ضرورت اخذ خسارت تأخیر تأدیه از منظر کارشناسی
با تأخیر بدهکار در پرداخت به موقع دین، طلبکار به خاطر محروم ماندن از سرمایه خود، خساراتی متحمل می‌شود که بخشی از این خسارت ناشی از سود از دست رفته و بخشی دیگر ناشی از ضررهای متعارف، از جمله کاهش قدرت خرید پول است، این ضررها ناشی از عهدشکنی بدهکار است و او باید مطابق قواعد ضمان، آنها را جبران نماید.

انواع وجه التزام

1.           وجه التزام تخلف از مفاد و شرایط قرارداد

2.           وجه التزام تأخیر در پرداخت دیون(اقساط)

وجه التزام تخلف از مفاد و شرایط قرارداد
در صورت تخلف تسهیلات گیرنده از مفاد و شرایط قرارداد، بانک می‌تواند، قرارداد را فسخ نماید و در صورت فسخ، کلیه مطالبات بانک تبدیل به طلب نقد می‌شود و تسهیلات گیرنده، باید علاوه بر اصل مبلغ تسهیلات، از تاریخ انعقاد قرارداد، تا تاریخ تسویه نهایی کل بدهی، مبلغی معادل نرخ سود تسهیلات بعلاوه 6 تا 14 درصد را نسبت به اصل تسهیلات که به عنوان وجه التزام برعهده وی تعلق می گیرد به بانک بپردازد.

وجه التزام تأخیر در پرداخت دیون(اقساط)
مطابق آیین نامه وصول مطالبات مصوب سال 1388 هیئت وزیران، موسسات اعتباری موظفند در صورت تأخیر تسهیلات گیرنده در پرداخت اقساط، از تاریخ سررسید و نسبت به مانده بدهی به شرح ذیل وجه التزام دریافت نمایند:

الف- برای مطالبات جاری و کمتر از دو ماه تأخیر، معادل 6 درصد بعلاوه نرخ سود تسهیلات
ب- برای مطالبات منتقل شده به سررسید گذشته، از دو مامه و کمتر از شش ماه تأخیر، معادل 8 درصد بعلاوه نرخ سود تسهیلات

پ- برای مطالبات منتقل شده به سرفصل معوق، از شش ماه و کمتر از 9 ماه، معادل 10 درصد بعلاوه نرخ سود تسهیلات
ت- برای مطالبات منتقل شده به سرفصل معوق، از 9 ماه و کمتر از 18 ماه، معادل 12 درصد نرخ سود تسهیلات

ث- برای مطالبات منتقل شده به سرفصل مطالبات مشکوک الوصول، از 18 ماه و بالاتر، معادل 14 ماه بعلاوه نرخ سود تسهیلات
تبصره: در صورتیکه مبلغ تسهیلات کمتر از پانصد میلیون ریال باشد برای تمامی حالتءهای پنج‌گانه فوق الذکر، میزان وجه التزام تأخیر تأدیه معادل نرخ سود تسهیلات 6 درصد می‌باشد.

سپرده سرمایه گذاری

سپرده گذار به بانک وکالت عام می‌دهد تا سرمایه او را همراه با سرمایه سایر سپرده گذاران و منابع بانک به صورت مشاع در فعالیت های اقتصادی شرعی و قانونی به کار گرفته و منافع حاصله را پس از کسر حق الوکاله بین بانک و سپرده گذاران تقسیم نماید.

سود علی الحساب
بانک همزمان با جذب انواع سپرده های سرمایه گذاری و انجام فعالیت های اقتصادی در قالب تسهیلات عقود اسلامی و سرمایه گذاری مستقیم، بصورت تدریجی سود کسب می نماید و مطابق محاسبات کارشناسی از محل عواید حاصله، علی الحساب سود پیش بینی شده را با توجه به نوع قرارداد به صورت ماهانه یا سه ماهانه و ... به حساب سپرده گذاری واریز می نماید.

حالات مختلف نتایج بکارگیری سپرده های سرمایه گذاری
بعد از پایان دوره مالی بانک ها طبق فرمول های ابلاغی بانک مرکزی، مبلغ موجودی، ترکیب و ماندگاری انواع سپرده ها و همچنین نتایج قطعی معاملات اقتصادی را بررسی و محاسبه نموده که حالات ذیل برای سود قطعی کل سپرده های سرمایه گذاری بانک قابل تصور است:

1.           سود قطعی برابر سود علی الحساب باشد(نقطه سر به سر)

2.           سود قطعی کمتر از سود علی الحساب باشد.

3.           سود قطعی بیشتر از سود علی الحساب باشد.

حالت اول بکارگیری سپرده های سرمایه گذاری

اگر سود قطعی برابر سود علی الحساب باشد:
در این حالت مشتری هیچگونه طلبی از بانک ندارد و بعبارتی دیگر بانک کل سودهای حاصله را به مرور زمان پرداخت نموده است.

حالت دوم بکارگیری سپرده های سرمایه گذاری

اگر سود قطعی کمتر از سود علی الحساب باشد:

در این صورت بانک سودهای علی الحساب پرداختی مازاد به مشتریان را از منابع خود در حق آنها صلح می‌نماید و هیچ مبلغی را از بابت زیان حاصله از مشتریان دریافت نمی‌کند.

حالت سوم بکارگیری سپرده های سرمایه گذاری

اگر سود قطعی بیشتر از سو د علی الحساب باشد:

بعد از برگزاری مجمع عمومی سالیانه بانک، سود قطعی را مصوب نموده و پس از کسر حق الوکاله، سود قابل تقسیم را به نسبت مبلغ و مدت ماندگاری سپرده (طبق فرمول بانک مرکزی) بین صاحبان سپرده های سرمایه گذاری پرداخت می نماید.

سپرده سرمایه گذاری امتیازی

سپرده سرمایه گذاری امتیازی، نوعی سپرده سرمایه گذاری است که در آن سپرده گذار می تواند به جای دریافت بخشی از سود علی الحساب، از امتیاز تسهیلات بهره مند گردد به عبارتی دیگر سپرده گذار سود علی الحساب نقدی را با یک منفعت غیرنقدی یعنی امتیاز تسهیلات عوض می‌کند.

تحلیل فقهی قرارداد سپرده سرمایه گذاری امتیازی

در این نوع سرمایه گذاری‌ها، در واقع سپرده گذار سود نقدی را با یک منفعت غیر نقدی یعنی تسهیلات عوض می کند مانند اینکه به معلمی گفته می شود که حق الزحمه شما ماهانه 700 هزار تومان می‌باشد اما اگر تمایل داشتید که از خانه سازمانی استفاده کنید حق الزحمه شما 400 هزار تومان خواهد بود به این معنا که شما به جای 300 هزار تومان نقدی از منفعت غیرنقدی سکونت در خانه سازمانی بهره مند می شوید.

از نظر شرعی این نوع معاوضه در صورتی که با رضایت و انتخاب طرفین باشد اشکال شرعی ندارد.

پرداخت سود علی الحساب در سپرده امتیازی

درصورتی که سپرده گذار به هر دلیلی از دریافت امتیاز تسهیلات منصرف گردد، موسسه سود علی الحساب را برای مدت سپرده گذاری به وی پرداخت می نماید.