 |
مشخص کردن کارکرد مسجد در صدر اسلام می‌تواند بهترین الگو در تهیه و تدوین مسجد جامع تراز اسلامی باشد، منظور از مسجد تراز اسلامی، رسیدن به مسجدی بر اساس قاعده و روش صدر اسلام است.
به گزارش خبرگزاری فارس، با توجه به فرارسیدن دهه تکریم و غبارروبی مساجد از این پس، مطالبی در این زمینه تقدیم علاقه‌مندان می‌شود. سومین نوشتار به بیان شاخصه‌های مسجدِ تراز اسلامی می‌پردازد:
امروزه، جامعه اسلامی ما همانند دیگر جوامع، از ویژگی‌ها و کارکردهای حقیقی مسجد در صدر اسلام فاصله دارد که برای رسیدن به الگوی مسجد تراز اسلامی نیاز به کم کردن این فاصله‌ها داریم، مسجد تراز اسلامی عهده‌دار نقش‌های مهمی در زمینه عبادی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و نظامی و... است.
برای تبیین جایگاه و شاخصه‌های مسجد تراز اسلامی باید بازگشتی به صدر اسلام داشت و بررسی کرد که در آن زمان هدف از تشکیل بنای «مسجد» چه بوده و نیات و خواسته‌‌های پیامبر(ص) در مورد مسجد چیست؛ زیرا مشخص کردن کارکرد مسجد در صدر اسلام می‌تواند بهترین الگو در تهیه و تدوین مسجد جامع تراز اسلامی باشد. با الگوبرداری از مساجد صدر اسلام می‌توان به مسجد تراز اسلامی در جامعه کنونی دست یافت.
مطالعه ویژگی‌ها و کارکردهای مسجد در صدر اسلام، سیمای مسجد تراز اسلامی را برای ما به خوبی روشن می‌کند؛ فرازهایی از این ویژگی‌ها و کارکردها به صورت مختصر در این نوشتار آمده است.
مفهوم «مسجد تراز اسلامی»
واژه «تراز» یا «تراز» در کتاب‌‌های لغت به معنای «قاعده، قانون، روش، طرز، رتبه، قسم، نوع، هم‌شأن، هم‌پایه و هم‌سطح» است.
مسجد تراز اسلامی عنوانی است که نخستین بار مقام معظم رهبری در پیامی که به نوزدهمین اجلاس سراسری نماز(18 مهرماه 89) اجلاسیه نماز دادند و خواستار رسیدن به چنین مسجدی شده‌اند. منظور از مسجد تراز اسلامی، رسیدن به مسجدی است بر اساس قاعده و روش صدر اسلام.
برخی از شاخصه‌های مسجدِ تراز اسلامی
1. مسجد، کانون عبادت
نام مسجد یادآور بندگی در برابر پروردگار متعال است. مسجد، جایگاه سجده است و سجده اوج عبادت و بندگی انسان برای خدا: «السُجودُ مُنتَهَی العِبَادَه مِن بَنی آدَم» و مسجد جایگاه عبادت خالصانه است: «وَ اَنَ المَساجِدَ لِلهِ فَلا تَدعُو مَعَ اللَهِ أَحَدا» ؛ مساجد جایگاه خدا و برای خداست، پس با خدا کسی را نخوانید. خلاصه مسجد اسلامی، این است که زمینه را برای عبادت بر حضور، خالصانه فراهم نماید، تا مؤمنان در آن‌جا با پرداختن به نماز و ذکر دعا، زنگار غفلت را از دل و جان بشویند و با خدا انس بگیرند.
پیامبر اکرم(ص) از نخستین روزهایی که دعوت به اسلام را به صورت آشکارا مطرح ساختند، از کعبه و مسجدالحرام (اولین مسجد ساخته شده بر روی کره زمین) به عنوان پایگاه عبادی استفاده می‌کردند و در آن به قرائت قرآن و مناجات با خدا و اقامه نماز می‌پرداختند.
شواهد تاریخی بیانگر آن است که مسلمانان را تشویق و ترغیب می‌نمودند تا به مسجد رفت آمد کنند و از برگزاری نمازهای پنج‌گانه در مساجد بدون عذر تخلف نورزند. این تأکیدات تا بدان حد است که خودداری از حضور در مساجد از روی بی‌اعتنایی، نوعی روی‌گردانی از سنت پیامبر و موجب عدم قبول عبادات به شمار می‌آید. هم‌چنین نخستین کار پیامبر اکرم (ص) پس هجرت به مدینه ساختن مسجد در محلة «قبا» در نزدیکى مدینه بود. بنایى که بسیار ساده بود و در مدتى اندک، جایگاه عبادت مسلمانان به امامت رسول خدا (ص) گردید.
2. مسجد، کانون تعلیم و تربیت
در صدر اسلام، مسجد افزون بر محل برگزاری مراسم عبادی، محل دانش آموزی نیز به شمار می‌آمد. بر این اساس، پس از هجرت پیامبر به مدینه و ساختن مسجدالنبی، فصل نوینی در فعالیت‌های آموزشی مسجد آغاز شد. تعلیم و تربیت و آموزش احکام دین در مسجد صورت مى‌گرفت و پیامبر(ص) بیشتر پس از نماز صبح و عشا به سخنرانی و گفت‌وگوهای علمی می‌پرداخت. این جلسه‌ها با حضور مردان و زنان مسلمان برپا می‌شد که این از آشکارترین جلوه‌های آموزشی مسجد در مدینه بود. تفسیر قرآن و سخن گفتن درباره معانی آن، بخش درخور توجهی از سخنرانی‌های پیامبر(ص) را تشکیل می‌داد. افزون بر جلسه‌های سخنرانی پیامبر، کلاس‌های آموزشی گوناگونی نیز در مسجد تشکیل می‌شد.
با این توضیحات، اهمیت جنبه‌های آموزشی مسجد معلوم می‌شود.
پیامبر(ص) می‌فرمایند: هرگونه توقفی در مسجد لغو و بیهوده است، مگر برای سه دسته: کسی که پس از نماز به تلاوت قرآن می‌پردازد، آن که سرگرم ذکر و یاد خداست و کسی که به مباحثات علمی اشتغال داشته باشد.
براساس روایت، تشکیل جلسه‌های علمی در مسجد، نسبت به جلسه‌های دعا، جایگاه والاتری دارد و پاداش آن، ثواب عمره کامل یا حج کامل و جهاد در راه خدا است که رحمت خدا آنان را فرا‌می‌گیرد. در این میان، طرح مباحث دینی در مسجد، فضیلت بیشتری دارد. پس از پیامبر(ص)، ائمه(ع) نیز برای حفظ جنبه‌های آموزشی مسجد، تلاش‌های ارزنده‌ای انجام دادند.
مسجد، ابزارها و موقعیتی را در اختیار دارد که به کمک آن می‌توان به آموزش و افزایش شناخت دینی نمازگزاران بپردازیم. مسجد مکانی است که مسلمانان برای برپایی فرائض الهی و مجالس مذهبی در آن حاضر می‌شوند و این فرصت مناسبی است تا معارف و احکام دین نشر پیدا کند. البته نقش امام جماعت در این میان بسیار مهم است.
بدون در نظر گرفتن تاریخ بنای مسجدها، محققان و مورخان پذیرفته‌اند که بیش از پیدایش مدرسه، مسجد یگانه مرکز مهم آموزشی، فرهنگی در جهان اسلام بوده است. هرچند برخی از محققان از جایگاه‌های آموزشی دیگری همچون مکتب‌های خانگی و «دارالقرا» نیز یاد کرده‌اند، ولی فعالیت‌های آموزشی در این مراکز چنان محدود بوده است که ما امروزه اطلاعات قابل توجهی درباره چگونگی آموزش در این مکان‌ها در اختیار نداریم. حال آن‌که نام مسجدهای مهم اسلامی که جایگاه فعالیت‌های آموزشی بوده، در تاریخ ماندگار شده است. حتی نام مدرسان این مسجدها، همراه با اطلاعات قابل توجه دیگری درباره مطالبی که در مسجد تدریس می‌شده، در اختیار است. پس از پیدایش مدرسه نیز تا سال‌ها، مدرسه در دامان مسجد بنا می‌شد. ازاین‌رو، در بیشتر کتاب‌هایی که درباره مسجد به نگارش درمی‌آمد، از مدرسه بسیار سخن گفته می‌شد که این به سبب ارتباط بسیار نزدیک مسجد و مدرسه است.
3. مسجد، کانون فعالیت‌های سیاسی
از آغاز اسلام، مسجد با مسائل سیاسی آمیخته شد. زیرا شریعت اسلام دینی است که در آن رابطه‌ای مستقیم بین فعالیت‌های عبادی و سیاسی وجود دارد. این ارتباط به روش‌های متعدد قابل تصور و درک است که از آن جمله، می‌توان به خطبه‌های نماز جمعه و بیان مسائل حکومتی و سیاسی و مسائل مهم اجتماعی توسط خطیب جمعه اشاره کرد، مسجد، پایگاه همه فعالیت‌های سیاسی جامعه اسلامی و در واقع، «دارالحکومة» آن بوده است. ملاقات رهبران و نمایندگان خارجی و تصمیم‌گیری‌های مهم در مساجد صورت می‌گرفت و حرکت‌های سیاسی، اجتماعی از مسجد رهبری و سازمان‌دهی می‌شد. پیامبر(ص) پیش از هجرت به مدینه، با وجود فشار حاکم در مکه با برخی از گروه‌ها، در مسجدالحرام گفتگو می‌کرد. پس هجرت به مدینه نیز پیامبر در مسجد، با افراد و گروه‌های اعزامی از قبیله‌ها و طایفه‌های گوناگون گفت‌وگوی سیاسی انجام می‌داد. در مسجدالنبی مکانی به نام «اسطوانةالوفود» برای این گفت‌و‌گوها در نظر گرفته شده بود.
4. مسجد، مرکز دادخواهی و قضاوت
به گواهی تاریخ، مسجد نخستین مکانی است که پیامبراکرم(ص) در آن به قضاوت و دادخواهی و حل و فصل اختلافات، منازعات و صدور احکام قضایی پرداختند و مکان دیگری جز مسجد برای قضاوت آن نقل نشده است.
قضات بعد از پیامبر(ص) هم‌چنان در مسجد انجام می‌شد و این امر به قدری رایج بود که جایگاه قضاوت امام علی(ع) در مسجد کوفه به «دکة القضاء» شهرت یافته و هم‌چنان باقی است. در روایتی به نقل از امام علی(ع) چنین آمده است: «به آن حضرت گزارش رسید که شریح قاضی امر قضاوت را در خانه‌اش انجام میدهد، فرمود: ای شریح به امور قضاوت در مسجد رسیدگی کن که همانا از دیدگاه مردم عادلانه‌تر است، و برای قاضی، قضاوت در خانه موجب خفت اوست.»
با گسترش جمعیت مسلمانان و کثرت منازعات و اختلافات، سازمان‌هایی به امر قضا در جامعه اسلامی پرداختند. پس از برقراری جمهوری اسلامی ایران، قوه قضائیه، یکی از قوای سه گانه نظام حکومتی، این امر برعهده گرفت. امروزه، جلسات شوراهای حل اختلاف با نظارت قوه قضائیه نیز در مسجد تشکیل می‌شود. البته برخی از علما قائل به کراهت قضاوت در مسجد هستند.
5. مسجد، پایگاه وحدت اجتماعی
مسجد، محل گردهمایی مسلمانان و تجلی‌گاه پرشکوه انسجام و یک پارچگی ملت مسلمان است. مسجد، حافظ سلامت دین و جامعه است و نمایش وحدت و همدلی نمازگزاران، بقای اسلام را تضمین می‌کند. حضور نمازگزاران در مسجد، امید دشمنان اسلام را به ناامیدی بدل می‌سازد.
وحدت اجتماعی، عنصری اساسی برای سلامت و بقای اصل و اساس هر جامعه‌ای است. مسجد در تحکیم این عنصر اساسی، نقشی بس بزرگ ایفا می‌کند. افراد مختلف، زن و مرد، بزرگ و کوچک، صاحبان افکار و سلیقه‌های مختلف، همه در یک جا گرد هم می‌آیند. همدل و همسو و دوش به دوش یکدیگر می‌ایستند.
بر پایه چنین ترسیمی از مسجد است که خداوند متعال، پیامبر خویش را از نمازگزاردن و حتی حضور در مسجدی که وحدت جامعه اسلامی را دچار آسیب کند، نهی می‌نماید. آن حضرت نیز نه تنها در چنین مسجدی حضور نیافتند، بلکه جمعی را فرمان دادند تا آن را به آتش کشند. حتی بنابر نقلی، زمین آن مسجد به مزبله‌دان تبدیل شد.
شواهدی نشان میدهد که پاره‌ای از مقررات نماز جماعت، همچون تأکید بر منظم بودن صف‌ها و اتصال شانه‌های نمازگزاران، نهی از این‌که نمازگزار تنها در یک صف بایستد و یا موقع اذان از مسجد، خارج شود و ... بدین منظور تشریع شده تا هم وحدت و هماهنگی مسلمانان بیشتر شود و هم بهتر به نمایش گذاشته شود.
ازاین‌رو می‌توان گفت: مسجد هر قدر وحدت و یکپارچگی مسلمانان را پایدارتر کند و قشرهای بیشتری از جامعه را در برگیرد، به مسجد تراز اسلامی نزدیک‌تر است. حضور پیروان مذاهب گوناگون در یک مسجد نیز نشانگر آن است که اختلاف‌های عقیدتی و مذهبی نتوانسته صف واحد مسلمانان را دچار تفرقه و پراکندگی کند. پس مسجد تراز اسلامی در مناطقی که پیروان مذاهب گوناگون زندگی می‌کنند، مسجدی است که همگان با وجود اختلاف‌های مذهبی، دوش به دوش هم در آن نماز بگزارند.
از نظر امام صادق(ع) کسی که در صف اول نماز جماعت برادران اهل‌سنت حضور یابد و در صف اول بایستد، همچون کسی است که شمشیر خویش را از نیام برکشیده و آماده نبرد در راه خداست.
راز این سخن امام(ع) روشن است. در حقیقت نمایش وحدت و همدلی مسلمانان، همان آرمان رسول خداست و ارزش آن کمتر از جنگیدن با دشمنان دین خدا نیست. پس مسجد تراز اسلامی در زمینه وحدت، مسجدی است که اتحاد و یکپارچگی جامعه اسلامی را استوار کند. نمازگزاران آن به راستی همدل و با صفا بوده، از کینه‌ها و کدورت‌ها به دور باشند و همدلی و اتحاد خود را به دشمنان آشکار و نهان جامعه اسلامی نشان دهند.
الگوی مساجد صدر اسلام در فتاواى فقها و روایات حضرات معصومان(ع)
اکنون نمونه‌هایى از اظهارات بزرگان را از نظر می‌گذرانیم:
1. شیخ طوسى(ره) در «النهایه» می‌نویسد: «پسندیده و مستحب است که مساجد بلند ساخته نشود، بلکه حد متوسطى از ارتفاع داشته باشند و مستحب است که سایبان و سقف نداشته باشد، و جایز نیست آویختن اشیای زینتى و تزیین مسجد و طلاکارى آن یا قرار دادن عکس‌ها و تصویرها در آن؛ و جایز نیست که آن را داراى برج و بارو یا بالکن بسازند، بلکه باید بدون این موارد ساخته شود، و جایز نیست که مناره را در وسط مسجد بسازند، بلکه در صورت ساخت باید با دیوار مسجد ساخته شود و جایز نیست که از دیوار مسجد بلندتر باشد در هر حال.»
2. مرحوم محقق حلى می‌نویسد: «مستحب است که مساجد بدون سقف باشند (روباز) و حرام است تزئین مسجد و نقاشى و آویختن تصاویر در آن. مکروه است مرتفع ساختن آن و برج و بارو قرار دادن و محراب‌هاى خاص در داخل آن ساختن.»
3. مرحوم علامه حلى اظهار می‌دارد: «مستحب است ساختن مسجد بدون سقف. و حرام است تزئین و تصویر آن با نقش‌ها و عکس‌ها و مکروه است مرتفع ساختن و برج و بارو قرار دادن و محراب ساختن در دیوار مسجد.»
برای تأیید این دیدگا‌ه‌ها به برخى روایات که به صراحت به این مسئله پرداخته‌اند توجه می‌کنیم:
الف) «پیامبر(ص) در حجة الوداع فرمود: به درستى که از علائم و شرایط نزدیکى قیامت از بین بردن ارزش نماز، پیروى از شهوات، آرزوهاى نفسانى و رفتن به سوى آن، بزرگ شمردن ثروت و فروش دین به دنیاست. پس در این هنگام قلب مؤمن مثل نمکى در آب، ذوب می‌شود به خاطر منکراتى که می‌بیند و توان تغییر آن را ندارد. سپس فرمود: در این هنگام منکر تبدیل به معروف شده و معروف منکر شمرده می‌شود و خائن امین شمرده شده و امین خیانت کار قلمداد می‌شود، دروغگو تأیید شده و راستگو تکذیب می‌شود. سپس فرمود: در این هنگام مسجد، تزئین می‌شود همان‌گونه که معابد یهود و نصارى تزئین می‌شود و قرآن‌ها به زیور آراسته می‌شود و مناره‌ها طولانى و مرتفع می‌شوند و صفوف نمازگزاران زیاد شده ولى قلب‌هاشان با هم خشمگین و حرف‌ها و آرای‌شان با هم درگیر و مختلف است. در این هنگام ثروتمندان برای تفریح و متوسطین براى تجارت و فقراء براى ریا و حرف دیگران حج را به جاى می‌آوردند. و همه اینها وقتى پیش می‌آید که محرمات خدا هتک شده و گناه‌ها به انجام رسد و افراد شرور بر نیکان جامعه مسلط شوند و دروغ شایع شود و احتیاج محتاجان علنى شود و فقر همگانى شده و مباهات و فخرفروشى در بین مردم پیدا شود و نیکو شمارند آلات لهو رایج را؛ و امر به معروف و نهى از منکر ناپسند شمرده شود. پس این جامعه و افراد در ملکوت آسمان‌ها به عنوان پلیدهاى نجس خوانده می‌شوند.»
ب) در روایتى دیگر از قول پیامبر گرامى(ص) می‌خوانیم: «چگونه خواهى بود اى «عوف» زمانى که دین اسلام به هفتاد و سه فرقه تقسیم شده که یکى از ایشان اهل نجات و بهشتی و بقیه در آتش عذاب الهى باشند؟ گفتم چه زمانى خواهد بود اى فرستاده خدا؟ فرمود: وقتى که فراوان شوند پلیس‌ها و نگهبانان و به سلطنت رسند کنیزان و زیبا رویان بر منبرها نشینند و قرآن با نواى لهوى خوانده شود و مساجد تزئین شده و منبرها مرتفع شود.»
به هر حال این مطلب براى محققان علوم اسلامى روشن است که در شریعت اسلام و در مسایل عبادى آن، روح بی‌توجهى به زخارف دنیایى و زینت‌هاى هوس‌آلوده و دورى گزیدن از آنها کاملاً جریان دارد و هرگز مناسبتى میان احکام اسلام و بازی‌هاى متجملانه و بزک‌سازی‌ها نیست. اسلام با هنر و ذوق هنرى نقاش و حجار و... مخالفتى ندارد، ولى در دایره مسائل عبادى به این امور میدان نمی‌دهد.
هنر در زندگى بشر نقش‌آفرین است و ارزش‌های فراوان دارد، ولى هنر در عبادت از نوع هنرهاى ظاهرى نیست. آرایش دل و روح انسانی ابزار وسایلى دیگر می‌طلبد که بر هنرمندان حقیقى و صاحبان ذوق پوشیده نیست. هنرهای ظاهرى و بیرونى جایگاه بروز و ظهورش در امور مادى و بیرونى است و تنها دریچه‌ای براى نظر به هنر درونى و معنوى می‌تواند باشد و بس. البته مسجد تراز اسلامی مسجدی است که از زیبایی ظاهری و معماری اسلامی برخوردار باشد. مسجد در طول تاریخ اسلام همواره محل تجلى هنرهاى هنرمندان اسلامى بوده و نمودارى از هنر معمارى و کاشی‌کارى و نقاشى و خطاطى و گچ برى و آیینه‌کارى و منبت کارى و صنایع دستى و دیگر انواع هنرها که در محراب‌ها و مناره‌ها و گنبدها و منبرها و قندیل‌ها و فرش‌ها و پرده‌ها و ظروف و شمعدانى‌ها به کار رفته است، هست و صحیح است اگر گفته شود که مسجد نمایشگاه هنرهاى اسلامى است.
چنین مسجدی که بسیاری از اماکن مردم مسلمان باید ایجاد و در دسترسی مؤمنان به آن باید آسان و میسر باشد.
