رهبر معظم انقلاب در خصوص سیاست "تحدید نسل" چنین می فرمایند: "البته اوّلى که سیاست تحدید نسل اتخاذ شد، خوب بود، لازم بود، ولیکن از اواسط دهه‌ 70 باید متوقف میشد. این را متوقف نکردیم؛ این اشتباه بود... نسل جوان را باید حفظ کرد. با این روند کنونى اگر ما پیش برویم، کشور پیر خواهد شد. خانواده‌ها و جوان ها باید نسل را افزایش دهند. این محدود کردن فرزندان در خانه‌ها، به این شکلى که امروز هست، خطاست. این نسل جوانى که امروز ما داریم، اگر در ده سال آینده، بیست سال آینده و در دوره‌ها و مرحله‌هاى آینده‌ى این کشور بتوانیم آن را حفظ کنیم، همه‌ مشکلات کشور را این ها حل می کنند؛ با آن آمادگى، با آن نشاط، با آن شوقى که در نسل جوان هست، و با استعدادى که در ایرانى وجود دارد. پس ما مشکل اساسى براى پیشرفت نداریم"(سخنان مقام معظم رهبری در تاریخ 13/7/90)

به دلیل اهمیت این مسئله، گفتگویی را با سرکار خانم "اکرم حسینی"، معاون شورای فرهنگی اجتماعی زنان و پژوهشگر مباحث زن و خانواده و نویسنده کتاب "جمعیت ایران، افزایش یا کاهش" ترتیب دادیم:

 

 

فرزند آوری حاصل نگرش افراد به فرزند و زندگی است؛ برخی با نگاهی الهی به خانواده می نگرند و فرزند را موهبتی الهی می بینند و او را مایه خیر و برکت می دانند. 

 

اما برخی دیگر، زندگی و تشکیل خانواده را صرفا فرصتی برای تأمین نیازهای نفسانی و شخصی خود می دانند، به همین دلیل تا جایی که فرزند آوری، خواسته?های مادی و غیر مادی آنها را تأمین کند مورد توجه است اما هر جا با منافع آنان استکاک داشته باشد، فرزند را مزاحم آزادی و آسایش خود می دانند.  اجرای سیاست های کاهش جمعیت در ایران از دهه 70 به بعد که به کاهش شدید و آبشاری جمعیت ما انجامید، میل به فرزند آوری را در میان مردم به شدت کاهش داد و آن را به یک فرهنگ ماندگار تبدیل کرد. بنابراین عامل اصلی در این امر ، تغییر فرهنگ است که نتیجه تبلیغات وسیع و اجرای سیاست های جمعیتی در دودهه اخیر است. عامل دیگر، تغییر سبک زندگی است که متاسفانه عموم خانواده ها با امواج مدرنیته به سبک دیگری از زندگی  روی آورده اند و آن را پذیرفته اند. سبکی که حاصل نگاه سکولار و انسان محور به زندگی است نه نگاه دینی و خدا محور. در این نگاه که هر چیزی با سود مادی اش سنجیده می شود، فرزند جایی در زندگی ندارد. عموماً فرزند اول را برای پاسخ به نیاز فطری و تجربه شیرین ابتدای زندگی می آورند و برخی فرزند دوم را هم برای جور شدن جنس فرزندان تحمل می کنند. و اکثراً هم به همان یک فرزند اکتفا می کنند. همین سبک زندگی سبب شده است نرخ باروری کل در ایران از 6/5 نوزاد زنده برای هر زن در سال 1365به 1/8 در سال 1385 وطبق آمار سازمان ملل در سال 1390 به 1/6 رسیده است.. علاوه بر این دو عامل، عوامل اقتصادی و اجتماعی نقش مهمی مانند افزایش شهرنشینی، ارتقاء سواد زنان و تمایل آنان به اشتغال را دارا می باشند. 

 

البته معمولا عامل اول از نگاه عموم مردم، تورم و افزایش هزینه های زندگی می باشد و برخی معتقدند که توسعه اقتصادی چنین شرایطی را به همراه خواهد داشت. در این زمینه عوامل دیگری مثل بالا رفتن سن ازدواج و خودداری برخی از جوانان برای تشکیل خانواده نیز از عوامل مهم است که البته در این زمینه نیز باید فرهنگ سازی شود و خانواده?ها و مسئولین زمینه ازدواج جوانان را فراهم کنند. به هر حال همه باید توجه داشته باشیم که با این وضعیت و با این نرخ باروری، ما بحرانی جدی و خیلی نزدیک در پیش داریم. به گفته جمعیت شناسان ما در آستانه سرشماری سال 1385 وارد پنجره جمعیتی شده ایم. این دوره، فرصت طلایی اما محدودی است که معمولا یک بار در تاریخ کشورها پیش می آید. در این دوره بیشتر از دو سوم جمعیت در سنین فعالیت?اند یعنی بین پانزده تا شصت و پنج سال هستند.  در این دوره مسئولان باید با سیاست?گذاری و برنامه?ریزی، این ظرفیت استثنایی را به خوبی مدیریت کنند و علاوه بر سرمایه گذاری?های اقتصادی برای دستیابی به جمعیت مناسب تلاش کنند. پنجره جمعیتی ایران حدود سال 1425 بسته می شود. این مدت کوتاه ایجاب می کند بدون فوت وقت از همه امکانات و استعدادهای مادی و معنوی برای جهشی اقتصادی و بالا بردن نرخ باروری و هدایت منحنی جمعیت استفاده شود،زیرا متولدین دهه شصت که پنجره طلایی ما هستند به خصوص دختران فرصت چندانی برای ازدواج و فرزند آوری ندارند. جمعیت ایران پس از خروج از پنجره جمعیتی به سوی پیری مفرط حرکت خواهد کرد و چون سرعت روند کاهش باروری درکشور ما بیشتر از معمول کشورها بوده بنابراین روند سالمندی بسیار تندتر از آنها خواهد بود.

 

 

"دکتر محمودی"؛ جمعیت شناس و "رئیس مؤسسه مطالعات و مدیریت جامع و تخصصی جمعیت کشور"، در خصوص "میانه سنی کشور" ما می گوید: میانه سنی کشور ما در سال 2000 م حدود 22 سال بوده است، این عدد در سال 2010 م به 27 سال و در سال 2013 م به حدود 28 سال رسیده است و پیش بینی می شود در سال 2025 م میانه سنی جمعیت ایران به 36 سال برسد. یعنی نصف جمعیت کشور بالای 36 سال و نصف دیگر آن پایین 36 سال خواهد بود و همچنین در سال 2050 م یا 1430 ه. ش میانه سنی در ایران به 47 سال خواهد رسید. یعنی حدود 10 سال بیشتر از میانه سنی جهان است زیرا میانه سنی در آن سال در جهان حدود 38 سال خواهد بود. 

 

 

جایگاه اعتقادات دینی ما و رابطه آن با مسئله جمعیت بحث مفصلی دارد که فرصت طرح آن اینجا نیست اما به طور خلاصه باید گفت که اسلام دین عقل و منطق است و جز سعادت بشر هیچ هدفی ندارد. 

 

اسلام به مسئله جمعیت هم در جهت سعادت بشر نگاه می?کند بنابراین هم از بعد کمی و هم کیفی به این موضوع توجه دارد و بر افزایش جمعیت کیفی تأکید می?کند. آیات متعددی از قرآن کریم نگرانی های بشری را برای آوردن فرزند و کثرت جمعیت رفع می کند. مثلاً در آیه «31 سوره اسراء» برای بازداشتن کسانی که قصد سقط و یا کشتن فرزندان شان را دارند می فرماید: 

 

"و لا تقتلوا أولادکم خَشیة إملاق نحن نرزقکم و ایاکّم ."

 

" فرزندانتان را از ترس فقر و درماندگی نکُشید زیرا ما آنها و شما را روزی می دهیم."

 

یا در آیه «6 سوره هود» می?فرماید: 

 

"وَ ما بین دابة الا علی الله رزقها"

 

"هیچ جنبنده ای نیست در زمین، مگر اینکه خداوند روزی?اش را بر خود واجب کرده است."

 

این آیه جواب کسانی است که نگران محدودیت غذا و روئیدنی?ها در جهان هستند و طبق "نظریه مالتوس" طرح کاهش جمعیت را ضروری می دانند. ما روایات متعددی از اهل بیت علیهم السلام داریم که افراد را به آوردن فرزند تشویق می کنند و نگرانی آنها را برای روزی فرزندان برطرف می کنند.

 

به بیان قرآن و روایات علاوه بر عوامل مادی یا اراده انسان که در سرنوشت و سختی و گشایش زندگی نقش دارند عوامل معنوی و قدسی نقشی مهم و اساسی در خوشبختی و سعادت بشر دارند. خداوند در «سوره اعراف آیه 96» می?فرماید: "و لو أنَّ اهل القری آمنو و اتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء و الارض" یعنی؛ اگر مردم ایمان می?آوردند و تقوا پیشه می?کردند- و راه خدا را در پیش بگیرند-، برکات آسمان ها و زمین را برایشان می‌گشودیم.

 

و در آیات ابتدای سوره طلاق می‌فرماید: "و من یتق الله یجعل له مخرجا و یرزقه من حیث لا یحتسب"  کسی که از خدا بترسد و متقی باشد، خدا برای او گشایش قرار می‌دهد و روزیش را خارج از مسیر عادی می?رساند.

 

امام صادق(ع) می فرمایند:"هر کس از ترس تنگ?دستی و عائله?مندی ازدواج را ترک کند، به خدا بدگمان است." و باز می فرمایند: زن و فرزندان، روزی شان را با خودشان می?آورند. در تاریخ داریم که " بَکربن صالح" نزد امام موسی?بن جعفر(ع) آمد و گفت: پنج سال است که از فرزندآوری اجتناب می کنم؛ زیرا از روزی دادن به آن عاجزم. امام فرمودند: شما بچه بیاور، خداوند روزی اش را می رساند.  از این آیات و روایات به?دست می?آید که اسلام بر افزایش جمعیت تاکید دارد البته همواره رشد و کمال جامعه اسلامی و پیشرفت مادی و معنوی آن اصلی مسلم در حاکمیت اسلامی بوده وهست.

 

 

جنبش خانواده، از مهمترین جنبش های اجتماعی مؤثر بر کاهش خانواده بود که بعدها هیچ اقدام اجتماعی جایگزین آن نشد و همچنان بیشترین تأثیر کمی و کیفی را بر جمعیت کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه دارد. این جنبش حدوداً همزمان با انقلاب صنعتی در اروپا آغاز شد و بیشترین تأثیر را بر جمعیت کشورها گذاشت.

 

 

تغییرات فرهنگی، تحقیر ارزش های معنوی و خانوادگی، ترک ازدواج و روی آوردن به ارتباطات جنسی خارج از خانواده و در یک کلام فروپاشی خانواده، در اواخر  دهه 1960 و اوایل دهه 1970، در اروپای غربی و شمالی با تغییر در هنجارها، ارزش ها و نگرش ها نسبت به زندگی خانوادگی و فرزندآوری همراه شد.

 

تغییر در ارزش های "خانواده محور" به تدریج در اروپای جنوبی و کشورهای سوسیالیستی سابق نیز گسترش پیدا کرد. در واقع در چند دهه اخیرِ قرن بیستم در این کشورها خانواده به عنوان مهمترین نهاد اجتماعی دگرگون شد. پژوهشگران، تضعیف خانواده را با توجه به پیامدهای آن برای باروری زیر سطح جانشینی یعنی کمتر از 1/2 فرزند در هر خانواده و تداوم آن در ابعاد زیر مطالعه کرده اند:

 

- پائین آمدن میزان ازدواج

 

- افزایش سن اولین ازدواج

 

- افزایش طلاق

 

در جوامعی که باروری زیر سطح جانشینی داشتند گرایش به ازدواج هم کم شد. در واقع میزان کلی ازدواج در اروپای غربی و شمالی از سال 1970-1965 شروع به تغییر کرد و در مدت 20 تا 25 سال بین 30 تا 40 درصد کاهش پیدا کرد. با تغییرات چشم گیر در ازدواج و خانواده کشورهای پیشرفته صنعتی، تغییراتی هم در نحوه فرزندآوری پیش آمد. به تعبیر "ون دی کا" ، علاوه بر تغییرات عام در نظام?های ارزشی، تغییراتی هم در روش?های کنترل موالید و دسترسی به سقط جنین بی?خطر پیش آمد که خود باعث شد که رابطه قوی بین ازدواج رسمی و بچه آوری تضعیف شود و اوضاع خانواده و هنجارهای اخلاقی به جایی برسد که بنابر گزارش سرشماری از اولین دهه هزاره سوم میلادی در ایالات متحده در حدود 20 درصد زنان 44-40 ساله بی?فرزند بوده اند، دو برابر رقم متناظر سی سال قبل از آن؛ در بریتانیا هم بنابر ارقام منتشره توسط اداره آمار ملی این کشور درصد بی فرزندی در حال حاضر چیزی مشابه ایالت متحده است. "براونینگر" می گوید: بر اساس برآوردهای جمعیتی تعداد افرادی که در اتحادیه اروپا زندگی می کنند از سال   2015م شروع به کاهش می کند و تا سال 2050 م جمعیت آن 40 میلیون کمتر از امروز می شود یعنی قاره اروپا که در حال حاضر جمعیتی حدود 725 میلیون دارد، در 50 سال آینده ، کاهش جمعیتی حدود 125میلیون نفر را خواهد داشت.در حقیقت این مناطق با نوعی خاص از مسائل جمعیتی مثل باروری زیر سطح جانشینی، رشد منفی و ریزش جمعیت، سالمند شدن جمعیت و تبعات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی مواجه هستند.

 

بر اساس برآوردهای سازمان ملل، تا میانه قرن بیست و یکم، جمعیت بیشتر مناطق توسعه یافته جهان ، سالانه یک میلیون نفر کاهش جمعیت خواهد یافت.

 

این وضعیت سبب شد کشورهایی که خود را در حال سقوط در چاله جمعیتی می بینند دست به کار شوند و از راه های مختلف خود را از این بحران جمعیتی نجات دهند. آنها علاوه بر مهاجرپذیری و رقابت با یکدیگر در پذیرش جوانان کشورهای آسیایی و حتی آفریقایی، مشوق?هایی با هزینه?های کلان برای فرزندآوری تعیین کردند. مشوق?های پولی، مرخصی های طولانی مدت، بسته?های بهداشتی و ارزاق و ایجاد تسهیلات در امر آموزش نمونه?هایی از این مشوق?ها می?باشند. مثلاً کشور سوئد که تا سال 2050 بیش از 3میلیون نفر سالمند خواهد داشت که یک میلیون نفر از آنها بالای 80سال دارند. در نتیجه، این کشور مشوق?های فراوانی برای فرزنددار شدن به خانواده ها می دهد از جمله کمک هزینه کودک( بارن بیدارک) که این کمک هزینه تا 16 سالگی فرزند شان ادامه دارد.

 

 

متاسفانه راه اشتباهی را که در این چند سال رفتیم به سختی می توان بازگشت. در اثر تبلیغات و جریانات مختلف اجتماعی و اقتصادی فرهنگ فرزندآوری و بعد خانوار در میان مردم تغییرکرده وتمایلات و ایده ها به سوی فردگرایی سوق پیدا کرده است. با این حال مسئولان و مردم باید به مسائل و مشکلات پیش رو بیندیشند و برای رفاه و آسایش آینده چاره جویی کنند و بدانند که مشکلات یک جامعه سالمند به مراتب بیشتر از یک جامعه جوان است. اگر امروز مشکلات شغل و مسکن و ازدواج جوانان مسئله اول است و همین ما را از فرزندآوری باز می دارد، قطعا در دو سه دهه دیگر، مشکلات سالمندان بدون نسل جوانی که آن ها را حمایت کند مصیبت بارتر خواهد بود. 

 

خوشبختانه بعد از هشدارهای مقام معظم رهبری در خصوص جمعیت، نهادها و صاحبنظران به فکر چاره افتاده?اند و اقداماتی را در حوزه های تقنینی و برنامه ریزی آغاز کرده اند. نظرات و راهکارهای متعددی ارائه شده است و شورای عالی انقلاب فرهنگی سیاست های جمعیتی کشور را تصویب کرده و مجلس شورای اسلامی در حال تصویب قوانین مربوطه است. در جواب سؤال شما من به چند راهکار مطرح شده از سوی صاحبنظران اشاره می?کنم: در درجه اول باید بدانیم جامعه ایمانی و خداجو در هر موقعیتی به تکلیف الهی و تعهدات خود نسبت به خدا و دیگران فکر می?کند و هیچ چیزی او را از انجام وظیفه باز نمی دارد. ملتی که در برابر دشمن رودر رو هشت سال با تمام توان ایستاد این گونه مشکلات را هم بر می?دارد. در مراحل بعد اقداماتی که اشاره می کنم می تواند مؤثر باشد.  

 

تدوین الگوی سبک زندگی متناسب با معیارهای اسلامی که در آن اشتغال زنان متنوع،  متناسب و هماهنگ با مصالح خانواده باشد تا هر چه کامل?تر نقش مادری و همسری خود را ایفا نمایند.

 

فراهم آوردن امکان حضور منعطف و کاهش ساعات کار موظف، ایجاد امتیازات خاص و تسهیلات لازم در طرح دورکاری و نیمه حضوری برای زنان باردار و مادران دارای کودک. تهیه برنامه های آموزشی، پژوهشی، اطلاع رسانی، نمایشی، تبلیغی و غیره در رسانه های جمعی به ویژه صدا و سیما و شبکه های استانی با هدف ترویج فواید فرزندآوری و تبیین آثار منفی کاهش نرخ باروری.

 

حمایت از گسترش شبکه های اجتماعی و سازمان های مردم نهاد حامی کاهش سن ازدواج جوانان و استحکام خانواده.

 

اصلاح نگرش ها و برنامه های درسی در سطوح آموزش و پرورش و آموزش عالی نسبت به جمعیت مطلوب و فرزندآوری.

 

توزیع و تخصیص وام دانشجویی و اولویت قرار دادن خوابگاه های دانشجویی به دانشجویان متاهل دارای فرزند. 

 

پوشش بیمه اجباری درمان رایگان مادر و کودک از ابتدای بارداری تا پایان دو سالگی کودک برای کسانی که فاقد پوشش بیمه درمانی هستند..

 

پوشش کامل بیمه ای برای درمان ناباروری?های اولیه و ثانویه .

 

و خلاصه اقداماتی فرهنگی و اقتصادی و سیاسی که از نگرانی های جوانان برای ازدواج و فرزندآوری بکاهد.