گروه اجتماعی - رجانیوز: عضو شورای پژوهشی پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی حوزه هنری گفت: تضعیف وجوه مختلف ازدواج مانند وجوه شرعی، وجوه جدی، وجوه آرامش‌بخشی، وجوه آیینی، وجوه خانوادگی و واقعی‌بودن، بازنمایی ازدواج در سینمای ایران را تحت‌الشعاع قرار داده‌اند و موجب یک بازنمایی آسیب‌زا از ازدواج شده‌اند. به نظر من این مسئله توانسته است تأثیراتی در ذهنیت و تلقی جوانان دهه شصتی از ازدواج داشته باشد.

 

دکتر علی جعفری؛ پژوهشگر و عضو شورای پژوهشی پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، پژوهشی با نام «آسیب‌شناسی بازنمایی ازدواج در سینمای ایران با تأکید بر هنجارهای اسلامی» انجام داده است. او در گفت‌وگو با مهرخانه، در رابطه با انگیزه خود از انجام این پژوهش گفت: به چند دلیل انجام این پژوهش برای من اولویت داشت. یکی این‌که جامعه ما جوان است و متولدین دهه 60 اکنون به سن ازدواج و فرزندآوری رسیده‌اند؛ ازاین‌رو مسئله ازدواج برای کشور ما بسیار مهم است و طبیعتاً بازنمایی آن در رسانه‌ها هم اهمیت پیدا می‌کند.

 

 

جعفری افزود: مسئله دیگر به افول جمعیت در ایران برمی‌گردد که پس از رشد طلایی جمعیت در دهه 60، کشور ما یک سقوط نقره‌ای در جمعیت داشت که در جهان تقریباً بی‌نظیر است و این مسئله با ازدواج و بازنمایی آن و زندگی بعد از ازدواج در رسانه‌ها ارتباط پیدا می‌کند. از سوی دیگر، ازدواج در سینمای ایران یک مقوله پربسامد و جذاب است و داستان بسیاری از فیلم‌های سینمایی ما با ازدواج گره خورده است و حتی می‌توان گفت یکی از نشانه‌های سینمای بعد از انقلاب مقوله ازدواج است. توجه به این مسئله هم از حیث سیاست‌گذاری و هم از حیث مطالعات فرهنگی برای من مهم بود.

 

این پژوهشگر در رابطه با جامعه آماری پژوهش اظهار داشت: در سینمای پس از انقلاب تا حدود سال 74، فیلم‌هایی که با موضوع ازدواج بازیگر نقش اول تولید شده، بسیار کم است. به همین دلیل و این‌که فیلم‌های قبل از سال 75 در دسترس نبود، جامعه آماری ما فیلم‌های سینمایی بود که از سال 76 تا 90 تولید شده بودند. در این فیلم‌ها بازیگر نقش اول زن یا مرد به‌نحوی با ازدواج درگیر شده بود. در این زمینه 150 فیلم را شناسایی کردیم که در این میان 116 فیلم در بازار وجود داشت و می‌توانستیم آن‌ها را تحلیل کنیم. سال 76 دو فیلم، سال 77 هشت فیلم، سال 78 پنج فیلم، سال 79 دوازده فیلم، سال 80 نه فیلم، سال 81 هجده فیلم، سال 82 یازده فیلم، سال 83 شش فیلم، سال 84 هفت فیلم، سال 85 یازده فیلم، سال 86 یازده فیلم، سال 87 چهار فیلم، سال 88 هفت فیلم و سال 89 پنج فیلم با این موضوع ساخته شده بود. در این پژوهش نمونه‌گیری هم انجام ندادیم و تمام موارد جامعه آماری را مطالعه کردیم.

 

 

عضو شورای پژوهشی پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی حوزه هنری خاطرنشان کرد: روش ما در این پژوهش تحلیل محتوا بود و حدود 60 متغیر را که می‌توانستند فضای مفهومی ازدواج در فیلم‌ها را نشان دهند، مطالعه کردیم و به نتایج جالبی هم رسیدیم. متغیرهای این پژوهش این موارد بودند: ازدواج دایم است یا موقت؟ عروس یا داماد برای بار اول است که ازدواج می‌کنند یا خیر؟ ازدواج آشکار است یا پنهان؟ آیا در این ازدواج یک عشق موازی وجود دارد؟ زوجین چگونه و در چه مکانی با هم آشنا می‌شوند؟ معرف دختر به پسر و معرف پسر به دختر چه کسی است؟ ‌آیا دختر و پسر و خانواده‌های آن‌ها دغدغه کفویت در ابعاد مختلف را دارند؟ میزان تفاوت سنی آن‌ها چقدر است؟ آیا ازدواج مخالف دارد و مخالف آن، چه کسانی هستند؟ آیا پسر و دختر در ازدواج طرف مشورت دارند و طرف مشورت آن‌ها کیست؟ آیا این زوجین با هم روابط قبل از ازدواج داشتند یا خیر؟ آیا روابط قبل از ازدواج دختر و پسر منجر به ازدواج می‌شود؟ بستر داستانی ازدواج آرام است یا پرتنش؟ موانعی که بر سر راه ازدواج وجود دارد، بازدارنده است یا تنها مشکل‌ساز است و زوجین از آن عبور می‌کنند؟ موانع ازدواج در سینمای ایران چیست؟ ازدواج جلسه خواستگاری دارد یا خیر؟ کیفیت جلسه خواستگاری چگونه است؟ جلسه خواستگاری کجا و با حضور چه کسانی انجام می‌شود؟ دختر مهریه دارد یا خیر؟ میزان مهریه او چقدر است؟ آیا جشن ازدواج در فیلم‌ها وجود دارد؟ جشن ازدواج کجا و چگونه برگزار می‌شود و از حیث روابط محرم و نامحرم مختلط است یا غیرمختلط؟ انگیزه پسر و دختر از ازدواج چیست؟ شغل عروس و داماد چیست و سن آن‌ها چقدر است؟ آیا بعد از این‌که ازدواج کردند، از زندگی خود رضایت دارند یا خیر؟ ماه عسل دارند یا خیر و ماه عسل‌شان چگونه است؟

 

 

جعفری در رابطه با نتایج مطالعه خود بیان داشت: در مورد این سؤال که ازدواج‌های سینمای ایران چقدر دایم و چقدر موقت است، برخلاف این تصور که میزان ازدواج موقت در فیلم‌ها بالاست، تنها در 1.6 درصد فیلم‌ها ازدواج موقت داریم. در این فیلم‌ها ازدواج 15 درصد از دامادها و 20 درصد از عروس‌ها ازدواج دوم است. در فیلم‌های سینمایی 7.3 درصد دامادها و 6 درصد عروس‌ها ترجیح می‌دهند که ازدواج‌شان به هر دلیلی پنهان بماند. در 30 درصد روایت‌های ازدواج، رد عشق متداخل وجود دارد؛ یعنی زنی که در حال ازدواج است یا مرد دیگری هم به موازات او را می‌خواهد یا مردی که در حال ازدواج است، زن دیگری هم در زندگی او وجود دارد.

 

 

او در ادامه گفت: 50 درصد آشنایی‌هایی که منجر به ازدواج می‌شود، در فضای عمومی و به صورت اتفاقی رخ می‌دهد؛ یعنی عشق در یک نگاه به‌وجود می‌آید. 17 درصد آشنایی‌های ازدواج ناشی از خویشاوندی، 10 درصد همسایگی، 10 درصد محل تحصیل مشترک، 10 درصد ناشی از همکار بودن و محل کار مشترک است و فقط 1.6 درصد از ازدواج‌ها براساس واسطه‌گری و معرفی انجام شده است. در واقع، در 99 درصد فیلم‌ها، دختر و پسر خودشان با هم آشنا می‌شوند. در 88 درصد فیلم‌ها چیزی به نام معرفی دختر و پسر به هم وجود ندارد. در باقی موارد هم کسانی که دختر را به پسر معرفی می‌کنند، 4.1 درصد بستگان، 4.1 درصد دوستان و همکاران، 2.4 درصد همسایگان و 1.6 درصد افراد موجه اجتماعی و مؤسسات هستند. در مورد کسانی که پسر را به دختر معرفی می‌کنند هم تقریباً همین آمار وجود دارد. البته، در دختران برخلاف پسران، دوستان، همکاران و آشنایان، بیش از بستگان به دختر آشنایی می‌دهند، اما در مورد پسران دخالت بستگان برای معرفی دختر به پسر بیشتر است.

 

 

این پژوهشگر اظهار داشت: در 40 درصد فیلم‌ها کفویت یک دغدغه است، اما در 60 درصد فیلم‌ها به چیزی به نام کفویت فکر نمی‌کنند. از این 40 درصد، در 27 درصد کفویت دغدغه خانواده‌هاست و فقط 13.8 درصد دخترها و 7.3 درصد پسرها دغدغه کفویت دارند؛ یعنی پسرها در ازدواج عاشق‌مسلک‌تر هستند. این آمار نشان می‌دهد در سینمای ما دختر و پسر چندان دغدغه کفویت ندارند. در 60 درصد ازدواج‌های سینمای ایران، یک نفر مخالف وجود دارد. 43 درصد از این 60 درصد، مخالفت جدی است؛ یعنی داستان این است که دو نفر می‌خواهند با هم ازدواج کنند، اما یک نفر اجازه نمی‌دهد و قصه را پرتنش می‌کند؛ یعنی ازدواج که یک امر مقدس، لطیف، شیرین و آیینی است، تقریباً در 43 درصد فیلم‌ها تنش صددرصد وجود دارد. 38 درصد از مخالفان، خویشاوندان درجه یک و 18.7 درصد هم خویشاوندان درجه دو هستند. در 21 درصد فیلم‌ها پسر با خویشاوند درجه یک مشورت می‌کند که این رقم در مورد دخترها 10 درصد بیشتر است و دختران بیشتر دغدغه مشورت دارند.

 

 

جعفری تصریح کرد: 78 درصد ازدواج‌ها در بستر روابط مستمر، صمیمی و بیش از حد قبل از عقد است و فقط 22 ازدواج‌ها حواشی و نابه‌هنجاری‌های اخلاقی قبل از عقد ندارند و عملاً دوست‌دختر و دوست‌پسر نیستند و از وقتی ازدواج می‌کنند با هم خیلی مراوده دارند. از این میزان فقط در حدود 23 درصد این روابط، تحت عنوان نامزدی برگزار شده است؛ ولو عقد هم نخوانده‌ باشند، عرف برای رابطه بیشتر به آن‌ها اجازه می‌دهد، هرچند شرع اجازه نمی‌دهد. 77 درصد هم تحت عنوان نامزدی این روابط صورت نمی‌گیرد و عملاً دوست‌دختر و دوست‌پسر هستند. نزدیک به 90 درصد بستر داستانی ازدواج پر از تنش و کشمکش است. 85 درصد ازدواج‌ها مانع جدی دارند و تمام وقت و انرژی آن‌ها صرف از بین بردن این موانع می‌شود که 25 درصد آن اصلاً به ازدواج نمی‌انجامد؛ یعنی 25 درصد ازدواج‌ها در سینمای ایران به سرانجام نمی‌رسد؛ چون مانع بازدارنده‌ای در برابر آن وجود دارد.

 

 

عضو شورای پژوهشی پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی حوزه هنری افزود: نزدیک به 45 درصد موانع ازدواج در سینمای ما اتفاقات عجیب و غریب است؛ یعنی یک اتفاق غیرقابل پیش‌بینی است که غیرقابل باور و تخیلی است. موانع ازدواج در 24 درصد به دلیل عدم کفویت، در 19 درصد آن به خاطر عشق دوم و در 13.8 درصد به خاطر فقر و بی‌پولی است. 15 درصد پسرها و 18 درصد دخترها برای مقاصدی غیر از ازدواج مثل رفتن به خارج یا گرفتن وام و... ازدواج می‌کنند. در 60 درصد از ازدواج‌ها رضایت یا عدم رضایت عروس و داماد بعد از ازدواج معلوم نیست. 30 درصد عروس‌ها و 25 درصد دامادها هم از زندگی بعد از ازدواج خودشان راضی نیستند که آمار بالایی است. 56 درصد ازدواج‌ها فاقد جلسه خواستگاری هستند. فقط 50 درصد خواستگاری‌ها در خانه و با حضور خانواده برگزار می‌شود. بقیه خواستگاری‌ها یا در خانه نیست، یا اگر در خانه باشد، با حضور دوستان و آشنایان است و خانواده حضور ندارند. 59 درصد ازدواج‌ها فاقد مسئله‌ای به نام مهریه هستند؛ یعنی مهریه در آن‌ها نشان داده نمی‌شود.

 

 

این پژوهشگر عنوان داشت:60 درصد ازدواج‌های سینمای ایران جشن ندارند و عروسی نمی‌گیرند. از همین میزان مراسم عروسی، 50 درصد آن‌ها در باغ، 46 درصد در خانه و 4 درصد در تالار است؛ درحالی‌که الان 95 درصد عروسی‌ها در تالار برگزار می‌شود. 74 درصد عروسی‌ها در محیط مختلط و 26 درصد غیرمختلط است. شغل 30 درصد از دامادها آزاد است، 30 درصد بیکار، 11 درصد کارگر، 9 درصد دانشجو و دانش‌آموز، 9 درصد هنرمند، 7 درصد کارمند، 2.5 درصد فرهنگی و 1.5 درصد نظامی هستند. 30 درصد عروس‌ها شغل ندارند و حتی خانه‌داری هم نمی‌کنند، 25 درصد دانشجو و دانش‌آموز، 13 درصد شغل آزاد و 8 درصد هم کارمند هستند. اغلب عروس و دامادها جوان هستند، اما20 درصد دامادها و 15 درصد عروس‌ها در سنین میانسالی قرار دارند.

 

 

او با اشاره به نتایج تحلیل خاطرنشان کرد: مجموعاً براساس این آمارها 6 روند آسیب‌زا را در بازنمایی ازدواج در سینمای ایران دیدیم که این روندها می‌تواند در ذهنیت مخاطب در رابطه با ازدواج تأثیر بگذارد. مهم‌ترین روند این است که ازدواج در سینمای ایران مقوله‌ای غیرجدی بازنمایی شده و یک مقوله تفریحی، تفننی و سرگرمی‌وار است. مثلاً آشنایی‌های زوجین اغلب اتفاقی و عشق در نگاه اول است، دغدغه کفویت در زوجین دیده نمی‌شود یا برای ازدواج مشورت نمی‌کنند که این‌ها موارد جدی ازدواج است.

 

 

جعفری بیان داشت: مورد دوم، کمرنگ‌شدن مرزهای معنایی روابط قبل و بعد از ازدواج است. در اغلب فیلم‌ها روابط بین زن و شوهر قبل و بعد از ازدواج فرقی نمی‌کند و این‌ها بعد از ازدواج همان‌قدر صمیمی هستند که قبل از ازدواج صمیمی بودند؛ یعنی اگر ازدواج هم نمی‌کردند، روابط آن‌ها به همین صورت بود و این نشان از تضعیف وجه شرعی ازدواج دارد. 78 درصد ازدواج‌ها مسبوق به روابط زیاد زوجین هستند و در 77 درصد، این روابط تحت عنوان نامزدی هم نیست. نکته سوم این است که ازدواج به مثابه یک مقوله غیرخانوادگی بازنمایی می‌شود و خانواده‌ها در سینمای ایران از ازدواج کنار گذاشته شده‌اند.‌ مثلاً آشنایی‌ها بدون ارتباط با خانواده رخ می‌دهد و خانواده‌ها بسیار کم طرف مشورت زوجین هستند.

 

 

او گفت: چهارمین مؤلفه آسیب‌زا، هم‌نشینی ازدواج با تنش و تضعیف آرامش‌بخشی و سکینه ازدواج است. طبق هنجارهای شرعی و عرف خانواده در ایران ازدواج برای زوجین آرامش می‌آورد و فرآیند آن از آشنایی، خواستگاری، نامزدی و... همه باید با آرامش همراه باشد، اما در اغلب فیلم‌های سینمای ایران شروع فرآیند ازدواج همراه با درگیرشدن با انبوهی از تنش‌ها و اضطراب‌هاست. در 50 درصد ازدواج‌ها مخالف جدی وجود دارد که این مسئله با واقعیت زندگی اجتماعی ما هم‌خوان نیست. مؤلفه پنجم تضعیف وجوه آیینی ازدواج است. ازدواج‌ها در سینما بدون آیین و تشریفات هستند و مراسمی مانند خواستگاری، عروسی، ماه عسل، آیین معرفی، آیین تعیین مهریه و... تقریباً هیچ‌کدام در فیلم‌ها دیده نمی‌شود.

 

 

این پژوهشگر عنوان داشت: مورد ششم بازنمایی غیرواقعی از ازدواج است. مثلاً عروسی در تالار برگزار نمی‌شود، خواستگاری‌ها در خانه نیست، اتفاقات عجیب و غیرمنتظره در فیلم‌ها وجود دارد، بیشتر آشنایی‌ها در فضای عمومی مثل خیابان و کوچه رخ می‌دهد، درصد ازدواج‌هایی که در آن‌ها عشق موازی متداخل است بالاست و... که این مسایل ازدواج را از جنبه واقعی بودن خارج می‌کند. پس به‌طورکلی، تضعیف وجوه مختلف ازدواج مانند وجوه شرعی، وجوه جدی، وجوه آرامش‌بخشی، وجوه آیینی، وجوه خانوادگی و واقعی بودن، بازنمایی ازدواج در سینمای ایران را تحت‌الشعاع قرار داده‌اند و موجب یک بازنمایی آسیب‌زا از ازدواج شده‌اند. به نظر من این مسئله توانسته تأثیراتی در ذهنیت و تلقی جوانان دهه شصتی از ازدواج داشته باشد